Użądlenie osy, szerszenia, pszczoły, trzmiela - czy może zabić?

Lato to czas użądleń. Kiedy temperatury wzrastają, częściej przebywamy na zewnątrz, na łonie przyrody. Udzielenie się wakacyjnego klimatu nierzadko powoduje utratę czujności, co może skutkować bliskim spotkaniem z żądłem pszczoły, trzmiela, osy lub szerszenia.

Owady z rzędu błonkoskrzydłych (Hymenoptera) należą do najczęstszych wakacyjnych utrapień. Przygotowaliśmy małe kompendium dotyczące tego: jakie ryzyko stwarzają użądlenia osy, szerszenia, pszczoły czy trzmiela, jak się skutecznie chronić przed tymi insektami i bezpiecznie je odstraszać oraz postępować, kiedy niestety dojdzie do ataku i ukąszeń.

Jakie jest ryzyko użądlenia przez pszczołę, trzmiela, osę lub szerszenia?

Z reguły owady te nie atakują człowieka, gdy nie zostaną sprowokowane. Jednak pewne gatunki mają bardziej agresywny charakter niż inne. Różny jest też poziom „wścibskości” w stosunku do człowieka i jego aktywności.

Osa pospolita

Niewątpliwie najbardziej upartą, agresywną i najliczniejszą błonkówką jest osa pospolita (Vespula vulgaris). Długość jej ciała wynosi 1,5 - 1,8 cm. Ma wyraźne czarno-żółte ubarwienie. Jej tułów jest smukły (z charakterystycznym zwężeniem na środku), a także pozbawiony owłosienia. 

Ze względu na swoją ciekawskość osy dość często pojawia się w we wnętrzach pomieszczeń, a także lubią siadać na pozostawionych na zewnątrz słodkich przekąskach oraz napojach czy obranych owocach. Mogą zakładać gniazda pod podbiciami dachowymi, na poddaszach, strychach, w drewutniach, w budkach lęgowych dla ptaków itd.

Są aktywne od końca lipca do pierwszej dekady września. Latają tylko w dzień. Zdarza się, że osa może użądlić, nie będąc wyraźnie sprowokowaną. Może to zrobić wiele razy, do momentu, kiedy nie zabraknie jadu w jej woreczku jadowym. Osa podczas użądlenia wstrzykuje najmniej jadu spośród wszystkich błonkówek – około 3,1 mikrograma.

Szerszeń europejski

Budzący największy strach ze względu na swoje rozmiary (od 1,7 do 3,5 cm długości), głośniejszy i niższy wydawany dźwięk od reszty błonkówek szerszeń europejski (Vespa crabro) jest bardziej pokojowo usposobiony. Jeśli chodzi o wygląd, to trochę przypomina on osę (tułów czarny z rudawymi palami, odwłok koloru żółtego z czarnymi pasami), jednak jest od niej znacznie większy.

Szerszenia jest dość łatwo spłoszyć i ogólnie nie jest skory do ataku, jeśli nie odczuwa zagrożenia. Szerszenie czasami mogą odwiedzić nas w domu lub mieszkaniu, zdarza się to również w nocy, gdy wabi je zapalone światło. Swoje gniazda mogą konstruować w podobnych miejscach, jak osy.

Okres ich największej aktywności przypada na czas od sierpnia do października. Zaprzestają lotów, kiedy średnia temperatura spadnie poniżej 10 °C. Żądli tylko samica, samiec (jego znak rozpoznawczy to długie czułki) nie ma żądła.

Użądlenie szerszenia jest boleśniejsze od użądlenia pszczół lub os z powodu jego dłuższego żądła. Reakcja na wkłucie może być ostrzejsza z powodu potencjału ilościowego jadu – w woreczku jadowym tego insekta znajduje się go około 260 mikrogramów, ale rzadko wykorzystuje cały jego zapas podczas pojedynczego użądlenia. W przypadku użądleń wielokrotnych ze strony większej liczby szerszeni niezależnie od ewentualnej reakcji alergicznej może dojść do reakcji toksycznej z powodu kumulacji ilości jadu.

Pszczoła miodna

Pszczoła miodna (Apis mellifera) jest wyjątkowo zapracowanym owadem i zbytnio nie zawraca sobie głowy żądleniem, które zresztą jest dla niej śmiertelne – traci wtedy haczykowate żądło (zostaje ono w skórze użądlonego) i w efekcie ginie. Zatem w przeciwieństwie do pozostałych błonkówek (osy, szerszenia czy trzmiela) jeden osobnik może użądlić tylko raz.

Długość ciała pszczoły przeciętnie wynosi ok. 1,5 cm (u królowych do 2,5 cm). Wizualnie owad ten znacznie różni się od osy oraz szerszenia. Jego tułów jest dość gęsto "owłosiony", a także zaokrąglony. Kolejnym elementem odróżniającym tego owada od gatunków z rodziny osowatych jest brunatno-rude ubarwienie. Pszczoła rzadziej niż np. osa wlatuje do mieszkań i domów. Pszczoły hodowlane zakładają gniazda w ulach, natomiast dzikie najczęściej budują je w dziuplach tuż nad ziemią. Swoje loty, podczas których zapylają rośliny, rozpoczynają, kiedy temperatura powietrza osiąga poziom 15 °C.

Szczyt aktywności tych owadów przypada na okres od połowy lipca do końca sierpnia. Nie wszystkie osobniki pszczół mają żądła – pozbawiony jest go samiec (truteń), natomiast pszczoła matka używa żądła tylko do walk z innymi pszczołami matkami. Żądlą zatem jedynie robotnice i to wyłącznie w samoobronie. Przy wkłuciu żądłem pszczoła wstrzykuje 50-140 mikrogramów jadu.

Trzmiel

Najmniejszym poziomem agresji spośród błonkówek występujących w naszym kraju cechuje się trzmiel (Bombus sp.). Od opisanej wyżej pszczoły miodnej odróżnia go gęstsze owłosienie, większe rozmiary (długość jego ciała dochodzi do 3 cm), kształty (jest masywniejszy i bardziej owalny), a także wyraźniejsze ubarwienie (przeważa czerń, a mocno zaznaczone pasy są żółte, pomarańczowe lub brunatne).

Trzmiele najczęściej tworzą gniazda pod ziemią (np. w opuszczonych norach gryzoni) albo tuż nad ziemią (np. w stertach kamieni). Są aktywne nawet przy temperaturze wynoszącej 8-10 °C. Nie straszna jest im pochmurna, wilgotna i wietrzna pogoda.

W przeciwieństwie do pszczoły miodnej trzmiel nie traci żądła po użądleniu człowieka. Żądli jednak bardzo rzadko. Jego jad jest najmniej szkodliwy spośród opisanych błonkówek. Także wstrzykiwana jego ilość jest dość niska, bo wynosi 10-31 mikrogramów.

Skutki użądlenia przez pszczołę, trzmiela, osę lub szerszenia

Po użądleniu przez któregoś z owadów należących do rzędu błonkoskrzydłych w miejscu wbicia żądła występuje niewielki obrzęk i zaczerwienienie. Pojawia się również ból, którego intensywność zależy od wielkości żądła oraz składu chemicznego jadu, który został wstrzyknięty. Ogółem jad owadów błonkoskrzydłych to połączenie silnie działających enzymów (np. hialuronidazy, fosfolipazy) i peptydów (np. acetylocholiny, histaminy). Składy jadów różnych gatunków błonkówek nieco się od siebie różnią, różne mogą być również substancje wywołujące reakcje alergiczne u poszczególnych osób. Uniwersalne jest to, że w miejscu użądlenia dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych (stają się bardziej przepuszczalne), a także wystąpienia stanu zapalnego (objawia się on właśnie bólem, swędzeniem, obrzękiem, zaczerwienieniem skóry).

W większości przypadków na wspomnianych miejscowych odczynach się kończy. Te niedogodności trwają kilka godzin i później wszystko wraca do normy.

Pojawienie się objawów uogólnionych (np. wyraźny niepokój, osłabienie, mdłości, biegunka, wymioty, duszności, dreszcze) jest oznaką wystąpienia reakcji alergicznej na składnik zawarty w jadzie. Jej ostrość może być zróżnicowana, wszystko zależy od rodzaju uczulenia, specyfiki konkretnego organizmu itd. W skrajnych wypadkach osoba użądlona (wystarczy, że nawet jeden raz) może doznać wstrząsu anafilaktycznego, który stanowi bezpośrednie zagrożenie jej życia (może doprowadzić do zapaści). Sytuacja ta wymaga pilnej interwencji medycznej.

Osobną kwestię stanowią użądlenia w okolicach głowy, szyi, ust (np. podniebienie, wewnętrzna część policzków, język), które nawet w przypadku osoby nieuczulonej na jad mogą być bardzo niebezpieczne. Wystąpienie obrzęku we wspomnianych miejscach może spowodować trudności w oddychaniu, a nawet doprowadzić do uduszenia się użądlonego. W tym przypadku również niezbędna jest pomoc lekarska.

Warto pamiętać o tym, że owady błonkoskrzydłe stają się szczególnie agresywne, gdy poczują, że ich gniazdo jest zagrożone – przystępują do jego obrony. Ponadto zabite osobniki wydzielają feromon, który alarmuje i wabi współtowarzyszy z kolonii, co zwiększa ryzyko ataku i użądlenia. Może wówczas dojść do tzw. użądleń wielokrotnych (gromadnych) ze strony wielu osobników błonkówek (roju). Ma to związek z kumulacją stężenia peptydów, która mają destrukcyjny wpływ na czerwone krwinki, połączenia nerwowe oraz mięsień sercowy.

Jeśli chodzi o pszczoły, to wyliczono, że zagrożenie życia dla osoby ważącej 60 kg stwarza użądlenie od 1120 do 5250 tych owadów. Jest to tzw. średnia dawka śmiertelna – połowa osób, która jej doświadczy, umrze, a druga połowa przeżyje. W odniesieniu do szerszeni średnia dawka śmiertelna wynosi 2610 użądleń.

Oczywiście każdy organizm jest różny (może być np. obciążony schorzeniami i chorobami), duże znaczenie ma także wiek (szczególnie wrażliwe na jad są osoby starsze), dlatego należy do tych wyliczeń podchodzić z dystansem. Niemniej jednak realne zagrożenie dla osób nieuczulonych powstaje w przypadku przynajmniej kilkuset użądleń.

Co robić, kiedy dojdzie do użądlenia przez pszczołę, trzmiela, osę lub szerszenia?

Przede wszystkim zachować spokój. Panika nigdy nie jest wskazana. Nie można jednak bagatelizować sprawy, zwłaszcza gdy zostaliśmy użądleni pierwszy raz w życiu i nie wiemy, czy nie jesteśmy uczuleni na jad błonkówek.

Na wstępie, gdy doszło do użądlenia w którąś z kończyn, warto unieść ją do góry, a wcześniej zdjąć z niej wszelką biżuterię. Należy również schować się w cieniu.

W przypadku łagodnych skutków można ograniczyć się do odkażenia miejsca oraz objawowego łagodzenia bólu. Domowym sposobem na ukąszenia jest przemycie ranki wodą z mydłem, zrobienie zimnego okładu z kwaśnej wody (np. z octem), przetarcie jej plastrem cebuli, rabarbaru, ząbkiem czosnku lub korzeniem pietruszki.

Jeżeli miejscowe odczyny są poważniejsze, to można zastosować w miejscu użądlenia maść o działaniu antyseptycznym (np. z dichlorowodorkiem oktenidyny lub fenoksyetanolem) i przeciwzapalnym (np. zawierającej hydrokortyzon). Dobrze sprawdzi się również żel, w którego składzie znajduje się maleinian dimetyndenu (ma on działanie przeciwhistaminowe, łagodzi świąd oraz obrzęk).

Dodatkowo można zażyć aspirynę (działanie przeciwzapalne) oraz wapno musujące (efekt łagodzący objawy alergiczne). Należy pamiętać o tym, żeby nie rozdrapywać ranki powstałej po użądleniu, bo może to stworzyć warunki do rozwoju infekcji bakteryjnej czy grzybicznej.

Środek na ukąszenia owadów Detter Roll-on

Użądlenie przez pszczołę - pierwsza pomoc

Jeżeli dojdzie do użądlenia pszczoły, to istotne jest umiejętne usunięcie żądła z miejsca wkłucia. Im szybciej to zrobimy, tym mniejsza ilość jadu trafi do naszego organizmu. Żądła nie należy chwytać w palce, gdyż nacisk na woreczek jadowy, który przy nim tkwi, spowoduje dalsze uwolnienie jadu. Trzeba je delikatnie i powoli podważyć np. pęsetką, a następnie przesunąć do góry.

Po wyjęciu żądła można zastosować się do powyższych wskazówek dotyczących łagodzenia obrzęku oraz bólu. Dodatkowo można na miejscu wkłucia zrobić okład z roztworu sody oczyszczonej z wodą, bo soda osłabia niektóre toksyny zawarte w jadzie pszczoły.

Jak zostało już wspomniane, szczególnie niebezpieczne są użądlenia w okolicy głowy, czyi, ust. Gdy do niego dojdzie, należy udać się do szpitala. W międzyczasie można przyjąć do ust łyżeczkę soli kuchennej – to pomoże wypłukać jad. Dobrym pomysłem jest ssanie kawałka lodu oraz szybkie przełykanie zimnych napojów.

Zimno powoduje skurcz naczyń krwionośnych, w efekcie spowalnia proces tworzenia się obrzęku, który może utrudnić albo nawet uniemożliwić (w zależności, w którym miejscu nastąpiło użądlenie) oddychanie.

Przy użądleniu w gałkę oczną czym prędzej trzeba ją przepłukać strumieniem wody. Później w miarę możliwości należy zakropić oko preparatem z hydrokortyzonem.

Działania w przypadku ostrej reakcji alergicznej na użądlenie pszczoły, trzmiela, osy lub szerszenia

Ostra reakcja alergiczna na kontakt z jadem owadów błonkoskrzydłych (mogąca doprowadzić do wstrząsu anafilaktycznego) jest stosunkowo rzadka. W odniesieniu do pszczół, których jad najczęściej uczula, zdarza się to w 7- 47 przypadkach na 100 tys. użądleń.

Wyróżnia się 4 stopnie nasilenia reakcji alergicznej po użądleniu przez błonkówki:

1. Swędzenie, zaczerwienienie oraz obrzęki, które dotykają całego ciała.
2. Do wcześniej wymienionych objawów dochodzą problemy jelitowe (biegunka, wymioty).
3. Dodatkowo problemy z oddychaniem, duszność.
4. Kołatanie serca i utratę przytomności. Dochodzi wówczas do wstrząsu anafilaktycznego, przy którym mogą pojawić się także obfite poty i zimne dreszcze. 

Podwyższona temperatura ciała oraz objawy charakterystyczne dla pierwszego stopnia to wskazania do tego, aby udać się do lekarza pierwszego kontaktu. Gdy wystąpią wymioty, pojawią się objawy charakterystyczne dla 3 i 4 stopnia reakcji, konieczne jest jak najszybsze udanie się do szpitala albo wezwanie pogotowia ratunkowego.

Trzeba mieć świadomość, że reakcja alergiczna może nastąpić od razu po użądleniu albo dopiero po jakimś czasie, jednak nie później niż po upływie 24 godzin.

Inna kwestia to możliwa dwufazowość reakcji anafilaktycznej. Po ustabilizowaniu sytuacji związanej ze wstrząsem i upływie 6-8 godzin może dojść do samoistnego nawrotu objawów, mimo iż organizm nie miał kontaktu z substancją uczulającą. Z tego względu osoba, która wyszła ze wstrząsu anafilaktycznego, powinna pozostawać pod ścisłą obserwacją medyczną przez co najmniej 48 godzin.

Co robić w przypadku, gdy ktoś w naszym towarzystwie doznał wstrząsu anafilaktycznego?

Oczywiście w pierwszej kolejności należy zadzwonić po pogotowie. W międzyczasie trzeba sprawdzić, czy ta osoba nie ma przy sobie żadnej opaski albo zawieszki, które zawierałaby informacje o chorobach i alergiach. Jeżeli takowa jest, to informacje na niej się znajdujące należy podać dyspozytorowi pogotowia.

Osoby uczulone na składniki jadu owadów błonkoskrzydłych, które wiedzą o swojej alergii, powinny mieć przy sobie zestaw przeciwwstrząsowy. Zazwyczaj w jego skład wchodzą: dawka adrenaliny w ampułkostrzykawce, glikokortykosteroid, leki antyhistaminowe, hydrokortyzon.

Adrenalinę wstrzykuje się w mięsień uda (igłę należy wyjąć po ok. 10 sekundach od usłyszenia charakterystycznego kliknięcia), a leki podaje doustnie (dawki w zestawie powinny być odmierzone).

Osobę doznającą ostrej rekcji alergicznej należy ułożyć w pozycji leżącej. Jej nogi powinny być lekko uniesione ku górze. Ważną sprawą jest zapewnienie dopływu świeżego powietrza poprzez otwarcie okien. Jeżeli użądlony zacznie wymiotować, koniecznością jest ułożenie go w pozycji bocznej ustalonej.

Natomiast w sytuacji zatrzymania funkcji życiowych (ustanie tętna oraz oddechu) bezwzględnie należy rozpocząć reanimację (masaż serca oraz sztuczne oddychanie) i kontynuować ją do momentu przyjazdu karetki.

Środki  z zestawu przeciwwstrząsowego zabezpieczają osobę uczuloną przez krótki czas, dlatego pomimo poprawy samopoczucia powinna ona udać się do lekarza lub punktu medycznego.

Jak ustrzec się przed użądleniem przez pszczołę, trzmiela, osę lub szerszenia?

Na pewno nie można drażnić tych owadów, np. zbliżając się za dnia w okolice ich gniazd (osobniki pełniące funkcję strażników mogą uznać takie zachowanie za zagrożenie).

W normalnych okolicznościach nie warto zbytnio przejmować się ich obecnością (jeśli nie jesteśmy uczuleni na jad), bo histeryczne odganianie się, gwałtowne ruchy mogą je sprowokować do ataku.

Jeśli ich obecność nie jest wyjątkowo uciążliwa, najlepiej nie zwracać na nie uwagi.

Ponadto warto stosować się do następujących wskazówek:

✅ Wybierając się do kwitnącego ogrodu czy sadu, raczej nie powinniśmy ubierać wzorzystych ubrań w jaskrawych kolorach, spryskiwać się silnie pachnącymi perfumami, czy nakładać kremów o ostrym zapachu. Intensywne kolory oraz zapachy wabią i mogą drażnić owady błonkoskrzydłe.

✅ Podczas pikników powinniśmy unikać chodzenia na bosaka po trawie, gdyż istnieje duże ryzyko nadepnięcia na owada, który broniąc się, będzie chciał nas użądlić.

✅ Zagrożenie stwarzają również rozkładające się owoce, które spadły z drzewa – wabią one przede wszystkim osy. Podobnie sprawa ma się z resztkami żywności zalegającymi w kubłach na śmieci – należy dbać o to, by nie były przepełnione i żeby zawsze pozostawały zamknięte.

 ✅ Niebezpieczną jest sytuacja, w której któryś z owadów błonkoskrzydłych dostanie się do samochodu podczas jazdy. Aby do tego nie doszło w upalne dni, kiedy owady są szczególnie aktywne, lepiej nie otwierać okien (przynajmniej podczas krótkich podróży).

✅ Podczas jazdy motocyklem należy pamiętać o zamykaniu kasku, bo dostanie się do niego błonkówki, może przynieść tragiczne konsekwencje. Równie istotną rzeczą są założone rękawiczki podczas prowadzenia jednośladu.

✅ Gdy robimy porządki w ogrodzie, nasze ciało powinno być szczelnie okryte, aby zmniejszyć ryzyko użądlenia. Należy zachować ostrożność przy podnoszeniu gałązek, bo mogą się pod nimi znajdować gniazda os.

✅ Owady z żądłami są przyciągane przez pot i dwutlenek węgla. Zatem uprawiając sport na świeżym powietrzu, warto mieć to na uwadze.

✅ Szczególnie trzeba uważać podczas spożywania słodkich rzeczy i picia słodkich napojów w upalne dni na świeżym powietrzu. Cukier wabi przede wszystkim osy, które mogą np. wlecieć do puszki z napojem.

✅ Nieświadomi tego możemy wziąć jego łyk i owad znajdzie się w naszych ustach, a to jest sytuacja, jak już zostało wspomniane, niezwykle niebezpieczna. Dlatego sprawdzenie otartych puszek i butelek z płynami jest bardzo ważnym elementem rutyny chroniącej przed użądleniami.

✅ Jeśli rój żądlących owadów ruszy do ataku, można spróbować przed nim uciec do ciemnego pomieszczenia. Błonkówki kierują się ku światłu, więc tam, gdzie panuje mrok, będziemy bezpieczni.

W sytuacji, gdy w pobliżu nie ma żadnej zaciemnionej kryjówki i wiadomo, że  atak jest nieuchronny, zamiast się opędzać, trzeba osłonić rękoma oraz ubraniem najbardziej czułe na użądlenia odkryte części ciała, czyli głowę oraz twarz.

Profesjonalne sposoby odstraszania os oraz szerszeni

Zapobieganie zakładaniu kolonii przez osy oraz szerszenie w pobliżu miejsca zamieszkania to podstawa, jeśli nie chcemy mieć później problemu z użądleniami. W jaki sposób zapobiegać? Na przykład robiąc regularne wiosenne przeglądy szop, altan, poddaszy, strychów, poszukując zaczątków gniazd oraz materiałów, które mogą posłużyć do ich skonstruowania.

Niezbędne jest również uszczelnienie wszelkich szpar i otworów, którymi owady mogą się dostać do środka budynku.

Z kolei zamontowanie moskitier w oknach i drzwiach balonowych uchroni nas przed incydentalnym zjawianiem się żądlących stworzeń w naszym domu czy mieszkaniu.

Co w sytuacji, jeśli gniazdo os lub szerszeni już powstało?

W przypadku gdy jest ono bardzo duże lub/i umiejscowione w trudno dostępnym miejscu, lepiej zwrócić się o pomoc do straży pożarnej.

Trzeba jednak pamiętać, że strażacy interweniują raczej w sytuacjach, gdy aktywność owadów z żądłami bezpośrednio zagraża zdrowiu i życiu człowieka.

Jeśli problem z osami lub szerszeniami nie jest wyjątkowo duży czy skomplikowany, to można spróbować sobie z nimi poradzić na własną rękę.

Z pomocą przychodzą specjalistyczne preparaty do odstraszania i zwalczania os oraz szerszeni. Umożliwiają one bezkontaktowe likwidowanie gniazd.

Przeczytaj więcej:

Jak usunąć gniazdo os lub szerszeni?

Warto pamiętać o fundamentalnej kwestii: do likwidacji gniazda należy przystąpić wczesnym ranem lub po zmroku, kiedy większość owadów znajduje się w środku i przestaje być aktywna lub, jak w przypadku szerszeni, ich aktywność znacznie spada.

Równie ważne jest dokładne okrycie ciała – w miarę możliwości najlepiej ubrać się w szczelny kombinezon.

Do zwalczania os oraz szerszeni można wykorzystać spraye, które mają duży zasięg działania i nie wymagają stosowania dodatkowych akcesoriów (np. opryskiwaczy).

Użycie takich środków w krótkim czasie zabija owady, ale samo ściąganie gniazda powinno odbywać się po upływie 24 godzin.

Środek na osy, szerszenie Bazooka na osy No Pest® preparat, spray 300ml